تأثیر آموزش سواد دیداری بر رشد خلاقیت و مؤلفه‌های آن در دختران ده‌ساله براساس دیدگاه گیلفورد با محوریت کتاب تصویری بدون‌کلام

نوع مقاله : مقالات پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

3 استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقدمه: سواد دیداری که به معنای مهارت تفسیر علائم، خطوط و رنگ­ها و درک پیام در تصویر است، به‌دلیل تسلط تصویر بر متن در عصر حاضر، از ضروریات و مکمل سواد اطلاعاتی است (ACRL, 2011). علاوه بر اینکه خوانش صحیح کتاب­های تصویری بدون متن، در گرو برخورداری از مهارت سواد دیداری است، این کتاب­ها می­توانند ابزاری در خدمت آموزش سواد دیداری نیز باشند. از آنجایی که افزایش مهارت سواد دیداری با رشد خلاقیت، رابطه مستقیم دارد، بنابراین کتاب تصویری  می­تواند ابزاری برای آموزش سواد دیداری و افزایش خلاقیت باشد. بدین منظور پژوهش با هدف بررسی تأثیر آموزش سواد دیداری بر میزان رشد خلاقیت و مؤلفه­های آن در دختران ده‌ساله محصل در دبستان­های شهر مشهد با محوریت کتاب تصویری انجام شده است.
روش­شناسی: پژوهش حاضر، از نظر هدف کاربردی و از نظر نوع پژوهش، در زمره پژوهش­های نیمه تجربی با پیش­آزمون و پس­آزمون همراه با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش، همۀ کودکان دختر 10 ساله محصل در دبستان­های مشهد در سال تحصیلی 98-99 بود که از این میان آنها 30 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب شد و در دو گروه آزمایش (15 نفر) و کنترل (15 نفر) قرار گرفت. گروه آزمایش به مدت 16 جلسه، آموزش و تمرین سواد دیداری را دریافت کرد. ابزار گردآوری اطلاعات، آزمون خلاقیت تصویری تورنس و پرسشنامه محقق ساخته سواد دیداری کودک بود که توانایی آزمودنی ­ها را سنجید. روایی پرسشنامه سواد دیداری، با نظر متخصصان علوم ارتباطات تأیید شد و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ (91/0) مورد محاسبه قرار گرفت. برای تحلیل داده ­ها، از آزمون کوواریانس یک متغیره استفاده شد.
یافته ­ها: یافته ­های پژوهش نشان داد که میان نمرات خلاقیت کودکانی که آموزش سواد دیداری را دیده ­اند، با کودکانی که این آموزش­ها را ندیده­اند، تفاوت معنادار وجود دارد؛ به‌طوری که این آموزش­ ها منجر به افزایش شاخص­ های سیالی، انعطاف‌پذیری، ابتکار و بسط در ایده­ های آنان و در نتیجه باعث افزایش میزان خلاقیت آنان شده است.
نتیجه­: اکنون پرداختن به آموزش سواد دیداری در کنار سواد اطلاعاتی به‌دلیل سلطه تصویر، از سوی کتابداران مطرح است. به­خصوص اینکه این مهارت می­تواند بر توانائی افراد نظیر خلاقیت اثرگذار باشد. آموزش سواد دیداری اقدامی مشترک بین اعضای هیئت‌علمی، کتابداران، موزه ­داران، آرشیوداران، حرفه­مندان منابع بصری، و متخصصان فناوری آموزشی است (ACRL, 2011)، اما در مدارس، به‌صورت تفننی برگزار می­شود (فلسفی، 1394) و مسئولیت سایر نهادهای آموزشی به­ویژه کتابخانه ­ها را برجسته می­کند. به‌منظور پرداختن به این آموزش لازم است، نظیر پژوهش حاضر، پروتکل ­های آموزشی با مشارکت دیگر حوزه ­ها نظیر ارتباطات و علوم تربیتی تقویت شود. همچنین ضرورت دارد از راهکارهای چندگانه به‌منظور آموزش بهره گرفته شود. این پژوهش از کتاب تصویری برای آموزش استفاده کرد. در نتیجه می­توان بیان کرد علاوه بر اینکه درک کتاب تصویری نیازمند سواد دیداری است، خود نیز به‌عنوان ابزار آموزش سواد دیداری استفاده شود. بنابراین پژوهش­ های آینده باید به بررسی چگونگی تقویت سواد دیداری در کتابخانه، افزایش آن در کاربران، شناسایی کتاب­های تصویری مؤثر و نیز شناسایی پروتکل مناسب آموزشی بپردازند.

کلیدواژه‌ها


افتخارنژاد، فاطمه؛ نیلی احمدآبادی؛ محمدرضا؛ امیرتیموری، محمدحسن؛ اویسی، نرجس خاتون (1394). تأثیر دوره آموزشی سواد دیداری در تجزیه‌وتحلیل تصاویر آموزشی. فناوری آموزش و یادگیری، 1(4)، 89-103.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20160822143018-10042-25.pdf.
اکبری مبارکه، بتول؛ اباذری، زهرا؛ رحمتی، نرگس؛ میرحسینی، زهره (1395). اثربخشی آموزش تصویری کتاب فارسی بر افزایش خلاقیت و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان: مطالعه موردی. آموزش‌وپرورش (تعلیم و تربیت), 2(33)، 67-80.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://qjoe.ir/files/site1/user_files_efa60e/z_nirumand-A-10-107-98-9bfacf7.pdf
امیری، شعله؛ اسعدی، سمانه (1386). روند تحولی خلاقیت در کودکان. تازه‌های علوم شناختی، 9 (4)، 26- 32. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://icssjournal.ir/files/site1/user_files_f2ee9f/godadmin-A-10-2-377-c825091.pdf
ایسنا (1396). جایزه بهترین تصویرگر ادبیات کلاسیک آمریکا برای یک ایرانی. بازیابی شده در 19 شهریور 1399 از: https://www.isna.ir/news/96041407566
بکر، ائرن (1395). رنگ زیبای خیال. تهران: پرتقال. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از
https://www.porteghaal.com/products/detail/%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%84-1/1227/view/
پیرخائفی، علیرضا (1372). بررسی رابطه هوش و خلاقیت در بین دانش­آموزان پسر مقطع دوم نظری دبیرستان­های شهر تهران. پایان­نامه دانشگاه علامه طباطبایی. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5c1087286dceda8260433ceec0813537/fulltext
خزاعی، مریم؛ حیدری، احمد؛ صمصامی، شیرین (1396). بررسی و تحلیل کتب فارسی مقطع ابتدایی بر اساس اصول تصویرگری (مطالعه موردی کتاب فارسی پایه اول)، اولین کنفرانس ملی کاربرد پژوهش­های نوین در علوم انسانی، قائم‌شهر، بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://civilica.com/doc/674760
درودی، فریبرز (1388). نگارش تصویری با تصویرسازی مفاهیم: بهره‌گیری از سواد دیداری و زبان تصویر برای درک مؤثر اطلاعات. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 1(77)، 273-288. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/162326
درودی، فریبرز و سلیمانی­نژاد، عادل (1396). استانداردهای توانمندی سواد دیداری انجمن کتابخانه­های دانشکده­ای و پژوهشی برای آموزش عالی. تهران: چاپار.
دلاور، علی (1380). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.
دلاور، علی (1385). روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: ویرایش.
رضایی، معصومه؛ حسینی­نسب، سید داوود (1396). اثربخشی نمایش عروسکی بر مهارت‌های اجتماعی و خلاقیت در کودکان پیش‌دبستانی شهرستان مراغه.‎ آموزش و ارزشیابی، 10(40)، 13-26. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://www.sid.ir/fA/Journal/ViewPaper.aspx?id=351430
سیف­درخشنده، سعید؛ نریمانی، محمد (1398). فراتحلیل عوامل و موانع مرتبط با افزایش خلاقیت دانش‌آموزان. روان‌شناسی مدرسه، 8(3), 109-126.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از :https://iranjournals.nlai.ir/bitstream/handle/123456789/192122/0C98033992D6958387B18539140F04E9.pdf?sequence=-1&isAllowed=y
سیف، علی­اکبر (1386). روانشناسی پرورشی نوین. تهران: آگاه.
عابدی، احمد؛ عنایتی، الهه (1395). فراتحلیل اثربخشی مداخلات آموزشی بر خلاقیت دانش‌آموزان. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (1)، 18-1. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_525069_47130b382a57227e0c31de058c286c4b.pdf
غفاری، سعید؛ بقایی، حسن؛ قربانی­رضوان، طیبه (1399). تأثیر آموزش مهارت­های تفکر خلاق در کتابخانه‌های عمومی بر میزان خلاقیت کودکان (مطالعه موردی: کودکان دختر 12 ساله عضو کتابخانه عمومی امام علی (ع) شهر قم). فصلنامه خانواده و پژوهش، 1(17)، 127-144.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://qjfr.ir/files/site1/user_files_d3b99d/godadmin-A-10-2-193-ca8ff1a.pdf
فرمیهنی فراهانی، محسن (1393). فرهنگ توصیفی علوم تربیتی. تهران: شباهنگ.
فلسفی، غلامرضا (1394). آموختن سواد بصری، لازمه زندگی کودک در دنیای تصویر. رشد آموزش پیش‌دبستانی، 8 (29)، 49-45. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://www.roshdmag.ir/Roshdmag_content/media/article/41.45rom%20(94-95)%20MATN%20PISH%20DABESTANI%2029-17_0.pdf
قایینی، زهره (1376). واکنش کودکان 4-6 ساله نسبت به کتاب‌های تصویری. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 8(3)، 39-56. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20120325202903-1144-206.pdf
کریمی، ناهید؛ مهرافزون، داریوش؛ جعفری، علیرضا (1396). بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های زندگی به روش قصه‌گویی بر مؤلفه‌های خلاقیت دانش آموزان ابتدایی، فصلنامه ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 7(2)، 149-166. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_536459_415ce2acbd7c84da2cc209eafe6c0d40.pdf
نودلمن، پری. ترجمه بنفشه عرفانیان (1389). ضرباهنگ روایت در کتاب مصور. کتاب ماه کودک و نوجوان، (155)، 83-90. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20140723093751-9324-1847.pdf
هاشمی، تورج؛ واحدی، شهرام؛ احراری، غفور (1394). فراتحلیل برنامه‌های مداخلاتی پرورش خلاقیت. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 5(3)، 1-32. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_522265_fede0c119303984cd4f4d4df33d3a16a.pdf
 
ACRL (2011). Visual Literacy Competency Standards for Higher Education. Retrieved June 24, 2018, from http://www. ala.org/acrl/standards/visual literacy
Coutts, N. (2015). visual literacy – metalanguage & learninig, Retrieved August 31, 2021 from https://thelearnersway.net/ideas/2015/10/4/visual-literacy-metalanguage-learning
Denda, K. (2015). Developing interview skills and visual literacy: A new model of engagement for academic libraries. portal: Libraries and the Academy, 15(2), 299-314. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1353/PLA.2015.0024
Friedman, A. (2018). To “read” and “write” pictures in early childhood: multimodal visual literacy through Israeli children’s digital photography. Journal of children and Media, 12(3), 312-328. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1080/17482798.2018.1443147
Fullmer, M. (2019). Representing Gender: Visual Literacy Instruction in the Academic Library. Open Information Science, 3(1), 22-31. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1515/opis-2019-0002
Guilford, J. P. (1959). Creativity and Its Cultivation. New York: Harper & Brothers.
Hu, R. (2004). A Case Study: Emergent Biliteracy in English and Chinese of a Five-year Old Chinese Child with Wordless Picture Books (Doctoral dissertation, University of Georgia). Retrieved August 31, 2021 from https://getd.libs.uga.edu/pdfs/hu_ran_200408_ma.pdf
Huang, T. Y. (2005). Fostering creativity: A meta-analytic inquiry into the variability of effects (Doctoral dissertation, Texas A&M University). Retrieved August 31, 2021 from https://oaktrust.library.tamu.edu/bitstream/handle/1969.1/2338/etd-tamu-2005A-EPSY-Huang.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Manteghi, M. (2012). The Effects of Creativity Training on Preschool and Elementary School Students. J Curriculum Res, 2(1), 1-28. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/ 10.22099/JCR.2012.1940
Matusiak, K. K., Heinbach, C., Harper, A., & Bovee, M. (2019). Visual literacy in practice: Use of images in students’ academic work. College & Research Libraries, 80(1), 123. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.5860/crl.80.1.123
Nelson, N. (2004). Visual Literacy and Library Instruction: A Critical Analysis. Education Libraries, 27(1), 5-10. Retrieved August 31, 2021 from
http://doi.org/10.26443/el.v27i1.194
Nurhasanah, N., Yus, A., & Simare-Mare, A. (2020). The Analysis of Children Creativity Development in Paud Darul Fathonah Medan Marelan Sub-District. Budapest International Research and Critics in Linguistics and Education (BirLE) Journal, 3(1), 260-269. Retrieved August 31, 2021 from  https://doi.org/10.33258/birle.v3i1.795
Özel, N. (2018). Developing Visual Literacy Skills through Library Instructions. In Information Visualization Techniques in the Social Sciences and Humanities (pp. 32-48). IGI Global. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.4018/978-1-5225-4990-1.ch003
Pun, S. K. (2009). Creative thinking through visual literacy. Business Education & Accreditation, 1(1), 97-108. Retrieved August 31, 2021 from
https://dr.ntu.edu.sg/bitstream/10356/100295/2/Creative%20Thinking%20Through%20Visual%20Literacy%28Published%20Version%29.pdf
Seglem, R., & Witte, S. (2009). You gotta see it to believe it: Teaching visual literacy in the English classroom. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 53(3), 216-226.
Tillmann, A. (2012). What we see and why it matters: How competency in visual literacy can enhance student learning. Retrieved August 31, 2021 from https://digitalcommons.iwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1008&context=education_honproj
Torrance, E. P. (1974). The Torrance Tests of Creativity-TTCT-Manual and Scoring Guide: Verbal test A, figural test form A and B, Personal Press Inc, Lexing ton, Massachusetts.
Torrance, E.P., & Goff, K. (1989). A quiet revolution. The Journal of Creative Behavior, 23(2), 136-145. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1002/j.2162-6057.1989.tb00683.x
Weeks, E. (2013). The Power of Pictures: The Role of Picturebooks in the Development of
CAPTCHA Image